ODSŁONY CMENTARZA: II. KRZYŻ DRZEWEM ŻYCIA
ZNAK KRZYŻA
Krzyż jest wpisany w cmentarz, który jest szczególnie uprzywilejowanym dla niego miejscem. Krzyż wyznacza jego centrum, widnieje na grobach. Jest znakiem zwycięstwa i zbawienia. Przypomina, że Chrystus przez mękę i śmierć na drzewie krzyża swoją śmiercią pokonał śmierć naszą. Zatriumfował nad złem i szatanem. Odtąd śmierć i cierpienie nie są ostatecznym wymiarem ludzkiego życia, lecz nowe życie w chwale zmartwychwstania.
Krzyż łaciński to podstawowa forma krzyża chrześcijańskiego. Ma on ramiona różnej długości; jego belki są złożone ze sobą w 2/3 wysokości belki pionowej. Jest symbolem streszczającym najważniejsze prawdy wiary: ramiona krzyża obejmują wszystkie czasy i narody, a belka pionowa łączy niebo z ziemią.
Gdy chrześcijanin przechodził na drugą stronę życia, na jego grobie umieszczano krzyż – krzyż jako symbol i poręka wiary w nieśmiertelność oraz udział w życiu wiecznym, które Jezus wysłużył na Golgocie a uwiarygodnił przez swe zmartwychwstanie.
DRZEWO ŻYCIA
Krzyż jest nazywany drzewem życia, które przynosi wybawienie – w odróżnieniu od drzewa rajskiego, którego owoc zapoczątkował grzech, a przez to ból, cierpienie i śmierć. Krzyż podobnie jak drzewo rajskie wyrasta z ziemi i wznosi się ku górze, co wskazuje na stały związek pomiędzy światem ludzkim i Boskim. Dlatego krzyże nagrobne są często stylizowane tak, aby przypominały drzewa.
Krzyż ujęty jako forma drzewa życia poprzez wyraźną fakturę, która wskazuje na odchodzące odrosty. Zostały one odcięte (a nie ułamane), zatem zatrzymane w toku życia. Podstawa pnia rozszerza się w kierunku mocno osadzonych w ziemi korzeni, bo stamtąd płynie źródło życia, niosące nadzieję. Pień jest więc życiodajny, zatem sęki mogą się odrodzić.
Krzyż jako drzewo życia jest podkreślony przez całość przedstawienia nagrobka. Kamienny krzyż, który ma stylizację faktury drewna, został osadzony na skale udekorowanej wieńcem laurowym z przełożonymi liśćmi palmy (symbole zwycięstwa). Korona cierniowa, wskazująca na cenę zbawienia, została w geście romantycznym przewieszona przez krzyż. Drzewo życia objawiło się w krzyżu Chrystusa i Jego ofierze. Płyta nagrobkowa jest przechylona. Jej symboliczne podważenie wskazuje, że grób został poruszony, jest niezamknięty. Całość układu mówi o przemianie, przejściowości – między śmiercią a zmartwychwstaniem – i zwycięstwie. Wlewa nadzieję w serca ludzi opłakujących swoich zmarłych.
Krzyż jest przedstawiony jako drzewo życia poprzez oplecenie go bluszczem – symbolem nieśmiertelności. Drzewo w tradycyjnej wizji świata symbolizuje siłę witalną, alegorię ciągłego odradzania się natury.
Krzyż z wpisaną w jego formę lilią, która symbolizuje bezgrzeszność Chrystusa i Jego godność królewską. Odchodzące do kwiatu trzy odnogi wskazują na Trójcę Świętą i Jej wieź z Chrystusem.
Krzyż jest ujęty jako drzewa życia, bo jego ramiona zakończone są pąkami. Zaś odchodzące od niego promienie wskazują na krzyż jako źródło światła (poznania i oświecenia). Ramiona krzyża i promienie światła tworzą układ ośmiopromienny. Symbolika liczby osiem wskazuje na dzień zmartwychwstania, czyli na dzień, który nie ma końca – na wieczność. Zatem krzyż Chrystusa przynosi nam życie, światło i zbawienie.
Promienny krzyż nawiązuje do określenia Chrystusa jako „Wschodzącego Słońca” (Łk 1, 78). Nasze odrodzenie w Chrystusie związane jest ze znakiem światła. Na chrzcie świętym otrzymujemy świecę zapaloną od paschału (świecy symbolizującej Chrystusa zmartwychwstałego) jako znak życia Syna Bożego, które w nas się rozpoczyna. Przy pogrzebie również pali się paschał, co oznacza, że z chwilą śmierci wchodzimy nie w ciemność, ale w pełnię światła. Dlatego też światło przynosimy na groby. Zapalane świeczki to nie tylko znak naszej pamięci o zmarłych, ale przede wszystkim to znak naszej wiary: „Nasz Zbawiciel, Jezus Chrystus przezwyciężył śmierć, na życie i nieśmiertelność rzucił światło przez Ewangelię” (2 Tm 1,10). Płonące znicze są też symbolem naszej modlitwy o dopuszczenie osoby zmarłej do wiecznej światłości.
KRZYŻ PRAWOSŁAWNY
Na naszych cmentarzach znajdują się nagrobki wiernych kościoła prawosławnego, które rozpoznajemy po charakterystycznym ujęciu formy krzyża.
Krzyż prawosławny to krzyż trójramienny. Na jego osi pionowej znajdują się trzy belki poprzeczne. Najwyższa belka to titulus, czyli tabliczka z zapisem winy, którą Piłat kazał umieścić nad głową skazanego Chrystusa: INRI. Są to łacińskie inicjały zdania: Iesus Nasarenus Rex Iudeorum (Jezus Nazarejczyk Król żydowski). Środkowe ramię, belka duża, jest dla rąk ukrzyżowanego Chrystusa. Dolna belka, nieco krótsza, odpowiada suppedaneum – podpórce, na której spoczywały nogi Chrystusa (stopy były osobno przybite dwoma gwoździami). Poprzeczka ta w tradycji greckiej jest ustawiona horyzontalnie.
Krzyż ruski to odmiana krzyża prawosławnego, który ukształtował się po chrzcie Kijowskiej Rusi (w 988 roku). Spotykamy go nagrobkach prawosławnych na terenie Galicji i w całej Rosji. Nie ma on górnej, krótkiej belki związanej z tabliczką, za to dolna belka, służąca za podnóżek dla nóg skazańca, jest pochyła: część prawa ukośnego ramienia wskazuje na niebo, część lewa – na piekło. Jest to symboliczne nawiązanie do rozmowy Chrystusa z ukrzyżowanym, a skruszonym złoczyńcą, informujące o zbawieniu „dobrego łotra”, któremu Chrystus obiecał: „dziś będziesz ze Mną w raju” (Łk 23, 43). Jest jeszcze jeden szczegół charakterystyczny dla tradycji wschodniej, który wiąże się z przedstawieniem ukrzyżowanego Chrystusa: w układzie dłoni dwa palce są wyprostowane w geście błogosławieństwa.
Cdn. S. Alicja Rutkowska CHR
Fotografie Macieja Kuli
Konsultacja ikonograficzna dr Ewa Herniczek
