Aniołowie to stworzenie, które łączą człowieka z Bogiem, niebo z ziemią i czas z wiecznością, dlatego na cmentarzach ich przedstawienia są najbardziej charakterystycznymi rzeźbami nagrobnymi. A przecież anioł – uwaga: nazwa wskazuje na jego funkcję, a nie naturę (w jęz. grec. angelos, jęz. łac. angelus oznacza „posłaniec”, czyli wysłannik Boży) – jest istotą duchową, nie ma więc ciała, i nieśmiertelną.

Jednakże artyści ten byt duchowy uczynili widzialnym i rozróżnialnym. W tradycji rzymskokatolickiej jest przedstawiany (w oparciu o „Hierarchię niebiańską” Pseudo-Dionizego, autora z przełomu IV i V wieku) jako istota nadprzyrodzona, która nie ma określonej płci (za to twarz pięknego młodzieńca z dłuższymi włosami), główną jej cechą była młodość (która odnosiła do wieczności i rozkwitu mocy witalnych), bose nogi, rzadko w sandałach (na znak gotowości spełnienia Bożych poleceń) oraz skrzydła z piór, które wskazywały na szybie przenoszenie się, gotowość wznoszenia się ku Najwyższemu. Niebieskie duchy przeważnie były ubrane w rzymską tunikę przepasaną pasem lub szarfą.

Na cmentarzach przedstawienia figuratywne aniołów są symbolem innego, doskonalszego świata. Niebieskie duchy są ukazane w sposób dostojny i uroczysty, ponieważ znajdują się w kontekście ludzkiej śmierci i spraw ostatecznych. Mogą wskazywać wzniesioną ręką na niebo, trzymać zgaszoną i odwróconą pochodnię przerwanego życia lub zapraszać do modlitwy gestem złożonych dłoni lub medytacyjnej ciszy przez palec na ustach. Aniołowie towarzyszą w ostatniej drodze człowieka jako przewodnicy dusz. W liturgii pogrzebowej w śpiewie pożegnalnym modlimy się: „anielski orszak niech twą duszę przyjmie, uniesie z ziemi ku wyżynom nieba”.

 

Anioł z kwiatem w ręku

 

 Zerwany lub ścięty kwiat jest powszechnie znanym znakiem przemijającego życia, chwilowego istnienia „ziemskiego powabu”. Oznacza więc przerwane życie, a jednocześnie stanowi obietnicę innego życie, które obumiera, aby odrodzić się w swej nowej postaci. Jeśli tym kwiatem jest mak, to przywołuje on wspomnienie snu spokojnego, nieprzerwanego, wiecznego, a jeżeli to róża – wówczas jest ona atrybutem pasji.

 

 

 

 

Anioł z wieńcem w ręku

 

 

 Kwiaty w ręku anioła oznaczają przemijanie, zostały zerwane. Jednakże splecione w wieniec oznaczają chwałę. Wieniec z wplecioną różą może być rozumiany jako zasłużona cierpieniem nagroda.

 

 

 

 

 

 

Klęczący anioł, który obejmuje amforę

 

To personifikacja żalu. Ta rzeźba ma antyczną genezę (występuje w źródłach greckich i rzymskich). Płaczka żałobna z amforą to przedstawienie realistyczne opisujące fakt śmierci: amfora była naczyniem umieszczanym na grobach dla składania darów wotywnych (w takim przedstawieniu nie było żadnego znaku nadziei zbawienia). Po przejęciu tego motywu przez sztukę chrześcijańską żałobnicy dodano skrzydła, przełamując tradycję realistyczną. I tak powstał motyw geniusza żalu jako uskrzydlonej postaci z amforą. Jej zasmucające piękno samo w sobie staje się symbolem przemijania. Uskrzydlona postać została ujęta w sposób dostojny z wyraźnym przesłaniem smutku z powodu śmierci.

 

Klęczący anioł

 

 

To reprezentacja osobowa, czyli personalizacja duszy (nie należy mylić tego z aniołem stróżem, który ma inne atrybuty). Takie przedstawienie wynika z tendencji porównania natury duszy do natury anielskiej. Obecność anioła jest wobec tego znakiem rzeczywistości wiecznej.

 

 

 

 

 

Anioł z krzyżem

 

To przedstawienie uosabia Geniusz Wiary, której symbolem jest krzyż (wiara to jedna z cnót teologicznych – obok nadziei i miłości – którą otrzymaliśmy na chrzcie świętym jako dar służący nawiązaniu relacji z Bogiem). Anioł z krzyżem jest zatem personifikacją wiary zwycięskiej, co zostało podkreślone przez umieszczenie go na wyniesionym cokole. Niebieski posłaniec stoi na bloku kamiennym, co stanowi analogię do wiary jako skały (w sztuce cmentarnej spiętrzone bloki kamienne, skałki symbolizują Chrystusa i trwałość istnienia Kościoła).

 

 

Samo słowo „wierzyć” w jęz. hebr. (haman) oznaczało postawić nogi na twardym gruncie, trzymać się czegoś, co jest pewne. Na kamieniu, na którym stoi Anioł Wiary, są dwa symbole zwycięstwa: w postaci wieńca laurowego z przełożoną przezeń wiązki liści palmowych.

Tak więc wiara wprowadza w życie Boże, bo stanowi pas transmisyjny między ludźmi a Bogiem, poprzez Osobę Jezusa Chrystusa, który jest obecny w Kościele: w Słowie Bożym i sakramentach

c.d.n.

s. Alicja Rutkowska CHR

 

Fotografie cmentarza św. Leonarda w Zawichoście: Maciej Kula

Konsultacja ikonograficzna: dr Ewa Herniczek